“بے گال ءَ نہ بیت گُپت نہ بیت گُپت نہ بیت کِرد
گال اَنت کہ گُپتار بنت گُپتار بنت کِردار” سیدؔ
نمیرانیں واجہ گوس بھار ءِ وانگی(کتاب) بلوچی لیک وڑ ءِ دومی پُشتانک کہ من ونت داں ماتی زُبان ءُ آئی ءِ ارزشت ءِ بابت ءَ باز بے دروریں دانک نبشتہ اَت، اے کتاب ءِ تھا واجہ گوس بھار ءَ جھان ءِ مزن مزنیں نبشتہ کار ،زبان زانت ،کوّاس ءُ شاھزانتانی بازیں درورے پہ زبان دوستی ءِ بابت ءَ داتگ اَت کہ آ من ماں وتی نبشتانک ءِ تھا یک برے پد ءَ آؤرتگ اَنت۔
کتاب ءِ بازیں جاھاں واجہ گوس بھار گوں مئے راجدوستیں گلاں دزبندی کنت ءُ گْوش اِیت کہ “آ وتی گلانی جارینکاں چہ دگہ زُبانانی بدل ءَ ماں وتی جندئے ماتی زبان بلوچی ءُ براھوئی ءِ تھا نبشتہ ءُ شنگ بکن اَنت ءُ وتی زبانان ءَ چہ گار ءُ گاروٹی ءَ بہ پھریز اَنت ،ھردیں کہ زُبان شُت داں راجدوستی ھم باز دیراں پشت نہ کپ اِیت”۔
بلے مروچی مئے راجدوستیں کوّاسانی شر شرّیں نبشتانک ماں اردو ءَ اَنت ،راجدوستیں گلانی پنتاک ءُ سیاھگ ،تندجاہ ءُ چاگردی رسانکدر ءَ بگر دانکہ ھال ءُ اھوالاں دُرس ماں اردو ءُ دَری زبانان اَنت، باید ءُ گھتر اِش اِنت کہ اے کار ما وتی جندئے زُبان بلوچی ءُ براھوئی ءِ تھا کنگ بہ بنت۔
منی نبشتانک ءِ سرھال لٹریچر ماں بلوچ یاداشتی راجدپتر ءَ ،مروچی ئیں وھد ءَ نبشتہ کار باز اِنت بلے ھنچو سر ءَ گْوازینتگیں ھَمُک نبشتانک مانائے نہ دار اِیت، بلے ھما نبشتانک کہ گوں ادبی تھراں بندوک بہ بیت ، وتی مھلوک ءِ رھدربری ءَ بہ کنت، چاگرد ءِ اکساں سَھرا بہ کنت، نبشتہ کار وھد ءِ ھمراھی ءَ وتی نَد ءِ توجیل کاری ءَ بہ بارت گوں، گڑا اے نبشتگیں چیز راجدپتر ءِ بھرے بوت کن اَنت. شیئر ءُ لچّہ ءِ دْروشم ءَ بنت ، نبشتانکے ءُ یا کہ گال ءُ رِدے ،بلے اِد ءَ ھم یک شرتے ھست اِنت کہ تی ھمے نبشتہ کتگیں دانک تی وتی جندئے زبان ءَ بہ بنت ،اے گپ ترا یات دارگی اِنت کہ ماں اردو ءُ دَریں راجانی زباناں نبشتگیں چیز ھچبر تی بلوچی ءُ براھوئی ءِ یاد داشتی راجدپتر ءِ بھرے بوت نہ کن اَنت۔
بلے بدبھتی اِش اِنت کہ ما زُبان ءِ اَرزشتءَ ھچ نزانیں، ءُ وهدے کہ ما جھان ءِ اے دگہ آشوبانی بابت ءَ کہ وانیں یا کہ اِش کنیں داں جتا جتائیں ھیال ءُ لیکّہ دیم ءَ کاینت ءُ مردم آھانی سرا جیڑگءَ لاچار بیت۔
اَنچو گْوش اَنت کہ چیئرمین ماؤزے تنگ انگریزی زُبان شرّی ءَ دربُرتگ بلے آئی ءَ وتی توامیں زند ءَ گوں دومی کس ءَ انگریزی ءَ ھبر نہ کُتگ ،اے آئی ءِ چین ءُ چینی زبان دوستی بوتگ۔چیئرمین ماؤ ءَ اے ھم گْوشتگ کہ “من دگنیا ءَ گْوشگ لوٹاں کہ چین گُنگّے نہ اِنت، آئی ءَ وت ءَ یک زبانے ھست اِنت۔ اگاں دگنیا مئے نزیک ءَ آھگ لوٹ اِیت یا مارا زانگ لوٹ اِیت تہ آئی ءَ مئے زبان وانگ ءُ زانگ کپ اِیت”۔
آئی پہ وتی زبان ءِ شاهگان کنگ ءَ دری راج لاچار کتگ اَنت، بلے ما…؟ ما دری راجاں کُجا وت وتی دژمن ءِ زبان ساہ ءَ پتاتگ۔
ھمُک زبان زانتیں کوّاساں کہ وان ئے داں آھانی دانک ھمے یکین اِنت داں کہ زبان نہ بوت گڑا ھچ چیز نہ بیت۔اَنچو کہ زبان زانت پروپیسر شے رشید اھمد ماں وتی یک نبشتانکے ءِ تھا گْوش اِیت “ھما راج ءَ کہ وتی ھچ چیز دوست مہ بیت ءُ پہ دگرانی ھمک داب ءَ ھُدوک بہ بیت، آ راج چے پیم زندگ بوت کنت ؟ راج بے جانیں مھلوک ءُ مُچی یے ءِ نام نہ اِنت،بلکیں راج چہ سِتک، راجدپتر ،دود ءُ ربیدگ ءُ راجی بالابندی ءَ رُدوم زوراِیت ءُ مھکم بیت۔ زبان بُرز ءَ گْوشتگیں راجی سازینکانی دْرشان ءِ گچینی پارست اِنت۔وھدے چہ یک راجے ءَ آئی ءِ زبان زِنگ بہ بیت بِزاں چہ آئیءَ ھَمُک چیز زِنگ بوتگ ،زُبان کہ پشت نہ کپت گڑا راج ءُ زمین ھم پشت نہ کپ اَنت”۔
ھمے پیم انگریزی شاهزانت لارڈ میکاولے ءِ یاداشت کُتگیں گپّے یاد اَتک کہ آ ھم من چہ واجہ گوس بھار ءِ کتاب ءَ دربُرتگ اَت۔
لارڈ میکاولے گْوش اِیت کہ “اگاں شُما اے ھَتب ءِ سر ءَ سرزندی ءُ ھاکمی کنگ لوٹ اِت گُڑا اے ھَتب ءِ مھلوک ءَ چہ راجی زُبان ءَ زبھر بہ کن اِت ،اَنچیں مردُم پیداک بہ کن اِت کہ رنگ ءُ دروشُم ءَ ھِندو بہ بنت بلے گُپتار ءُ رواج ءُ پگر ءُ ھیال ءَ چہ انگریز ءَ دستے دیم ءَ بہ بنت”۔
ھمے ڈول دگہ اردو زبان ءِ نبشتکارے بانُک سُگرا سَدپ وتی یک نبشتانکے ءِ تھا چُش گْوش اِیت کہ “چہ ماتی زُبان ءَ دراَتکگیں ھَمُک گال ءَ یک کراماتیں اَسرے هست ءُ بیت ،چو زمین ءِ وڑ ءَ پھک ءُ پلگار اِنت ،مات ءِ زانسر ھما مُھکمیں کلات اِنت کہ آئی ءِ سرا ھچ اُرش کار سوبین نہ بیت۔مات ءِ مارگ ءُ مارِشت چو دْرچک ءِ بزّیں ساھگ ءَ اِنت ءُ مات ءِ جزبگ چو شھکور ءَ مُدامی تچوک اِنت۔ اے زمین ءِ تْوامیں مھر چو ماتے ءِ مھر ءِ وڑ ءَ اِنت ،بوت کنت کہ زمین ءَ پہ ایشی ءَ ماتیں زمین یا ماتیں سرڈگار گْوش اَنت ءُ ھمے زمین ءُ سرڈگار ءِ زبان ءَ ماتی زبان گْوش اَنت۔ زبان ءُ زمین ءِ سیادی ءَ زانندگیں مردم مدام ماتی زبان ءِ توسیپ ءُ ستا ءَ کن اَنت ،چی ءَ کہ ماتی زبان ءِ مانا نہ ایوکءَ ماتیں زُبان اِنت بِہ گِندئے اے زمین اِنت هم ءُ زمین چہ هر چیزءَ چَکار اِنت”۔
نوں مروچی ما پہ اگل ءُ ھوش ءُ سرپدی ءِ گوم ءَ وتی زُبان ،راج ءُ زمینءَ ماں کورچات ءَ چگل دیگ ءَ اِیں ۔بلوچ یاداشتی راجدپتر(لٹریچر)ءَ ماں اُردو ءُ دگہ زُبانانی میار کنگائیں۔ اے گپ مارا پہ وھد پَھمگ لوٹ اِیت کہ ما وتی لبزانکی مڈّیاں وت کہ دوست نہ داریں آھاں دگہ راج وتی کجام مکتب ءُ چون پھریز اَنت ءُ زندگ دار اَنت ؟ بلے کَول ءِ اَھدی بلوچانی ءَ “مردم ءِ اَگل کہ روت گڑا اُشتر ءِ سر ءَ کُچکے وارت”۔
پیسر ءَ ما مدام بژنیگ بیتگیں کہ بلوچ راج ءَ شرّیں وانندگ ءُ سرپدیں مردم نہ بیتگ پمیشکا بلوچ راج ءَ راجدپترے پہ نام ءَ نیست اِنت۔ بلے نوں کہ یک ھِسابے ءَ اگاں ما بچاریں داں بلوچ ءَ شرّیں وانندگ ءُ کْواسیں مردم ھست ، بِزاں نوں بلوچ ھر پیم ءَ وت ءَ رکّینت کت کنت ، بلے اَنچو کہ وتی رکّینگ ءِ توانی ماں دل ءَ بِہ بیت ،مردم اے گندایت کہ مروچی هر چیز ءِ سر ءَ آئی ءَ دَزرس ھست اِنت ءُ انگت ھچ نیست گُڑا مردم ءَ بے کِساس درد بیت۔
ُ نبشتکاری ءِ چمّگے مرچی بلوچ ءِ گْورا پَچ بوتگ بلے انگت بِہ زان کہ ھچ نیست ، چیاکہ بلوچ ءِ وانندگ ءُ نبشتکار چہ وتی ماتی زُبان ءَ گیش دَری زُباناں وان اَنت ءُ نبشتہ کن اَنت ۔
بے سریں اُردو دان وھدے کہ مئے رنگیں نابزانتیں مردمانی دیوانانی بْراہ بنت داں جھان ءِ سرجمیں راجدپتراں تاک تاک کن اَنت ءُ مارا ھمک رنگیں چھرگانی دیدار ءَ کنائین اَنت۔ ما پہ ساپ دلی دْرساں گوشداریں دل ءِ تھا کند ایں ،بے چارگاں انگت وتی جندءِ سما نیست ءُ جھان ءِ کِسّواں کار اَنت…….
پہ دَروَر اگاں من بِہ گْوش آں کہ ما بلوچی پوشاک ءِ تہ ءَ پاکستانی ئیں یا کہ پاکستان ءِ کارانی دیما بَروک اِنت بِہ گندئے مردُم بْرانز گِر اَنت، بلے تِچکّیں ھبر ھمیش اِنت کہ بے سریں اُردو دانی ءَ مارا اَنچو کور ءُ کرّ کُتگ کہ چہ وتی جند ءُ مھلوک ءَ پھک بے سمائیں۔
من لھتیں انچیں نبشتہ کار زاناں کہ شش ءُ شش ماہ پہ یک نبشتانکے ءَ دُگنیا ءُ جھان ءِ کتاباں وان اَنت بے کساس جپّاہ کشی کن اَنت۔ بلوچ ءِ بزگی ءُ ایردستی ءِ سر ءَ نبشتہ کن اَنت بلے نبشتہ کہ اُردو ءَ اِنت گُڑا بلوچ ءُ بلوچی ءِ چے بوت…….یا کُجام درد ءِ دَرمان اِنت؟
“گال نام منی نام تی نام ھُدائے
بے گالءَ من ءُ تو ھُدا وند مُجاں گار”
اے مئے سید اِنت ،همے واجہ ءِ زبان دوستی ءُ جُھدانی برورد اِنت کہ ما مرچی بلوچی وانگ ءُ نویسگ ءَ ایں۔
باز براں من اَنچیں منّانک اِش کن آں کہ نہ سراِش بر ءُ نیکہ بُن، باز گْوش اِیت کہ بلوچ جنگے ءِ تھا اِنت پمیشکا اَنو پہ زبان ءَ ھچ بوت نہ کنت ،اِد ءَ پَد ءَ ھما زبان ءِ اَرزشتانی نزانگ ءِ گپ کیت ءُ اُوشت ایت ،بلے بیا بنگالی آں گِند اِیں۔
بنگالی آں پہ وتی زُبان ءِ رکّینگ ءِ پُشدر ءَ لکّانی کساس ءَ مردم نْدر کُت اَنت ، داں آجوئی ءِ گِرگ ءَ سوبین بوت اَنت بلے وتی زُبان اِش یَلہ نہ کُت۔
مروچی بژن ءِ گپ اِنت کہ بلوچ سِلاہ بندیں ءُ سیاسی گَلانی نبشتگیں بُنرهبند(آئین) ماں دَریں ءُ دومی پَد ءَ وتی دژمن ءِ زُبان اردو ءَ نبشتہ اَنت ءُ کسّے ءَ هم هچ پیمیں هیالے گْور نیست، اَنگت ءَ ھرکس پہ نازے ھمے گْوش اِیت کہ من اگاں جُھد ءَ ھَوار مہ کپتین ایں داں اُردو ءِ مزنیں اُگدھے ءِ سر ءَ بوتاں، ایردستی انچیں سِلّیں ءُ بَژناکیں نادْراهی یے کہ بنی آدم ءَ چہ تہ ءَ وارت ءُ ھلاس کنت۔ چونائی ءَ راج پہ مِرگ ھلاس نہ بنت، مردم ھما وھد ءَ مِریت کہ آئی ءِ مارشت دَمتوس بنت ءُ مِر اَنت۔
بلوچ وانندگ ءُ نبشتہ کار ماں دَری زُباناں نبشتہ کنگ ءَ بلاھیں نازے سرپد بنت ءُ وتی جند ءِ زُبان ءَ میاریگ بنت ، پَد ءَ ھم ھرکس ءَ بچار ءِ داں منّانک دیم ءَ ایر کنت ،ما پمشکا دُژمن ءِ زُبان ءَ نبشتہ کنیں داں کہ مئے گپ پہ آھاں سر بہ بیت،بِزاں ما جھان ءَ نشان دیگ ءَ ایں کہ ما بلوچیں بلے بلوچی وانگ ءُ نبشتہ کنگ نزانیں۔
ھمے اَنّوں ماں شال ءَ زھگ ءُ زالبولانی مُچی یے کہ پہ وتی گار ءُ بیگواھیں زھگ ،برات پِت ءُ مردمانی پد جنگ ءَ یکجاہ اَنت ، بی بی سی ءِ اھوالکارے اِشانی گْورا ماں گُلگدار (انٹریوے)ءَ شُتگ اَت، آھانی جند ءِ زُبان ءَ چہ آھانی گپ ءُ ھالاں گِرگ لوٹگ ءَ اَت ،داں لھتین ءَ کہ چار تبک ونتگ اَت آهاں وتی گُلامی ءِ ھَکّیں نشان پیش داشت ءُ ماں اُردو ءَ گپ کُت۔ بلے بلوچی زبان ءِ وش بھتی ءَ بس میان ءَ چیزے پیرزال ءُ ھما زال کہ ناوانندگ ءُ نابزانت اِت اَنت آھاں گوں زَگّریں بلوچی ءَ شریں وڑے ءَ وتی دل ءِ ھَمُک گپ گوں رسانکدر ءِ مھلوک ءَ گْوشت اَنت ،پَد ءَ شپ ءَ کہ بی بی سی ءَ ھال شنگ کُت اَنت، تاں بی بی سی ءَ ھما بلوچاں کہ بلوچی ءَ ھبر کُتگ اَت آھانی گپ شنگ کُتگ اِت اَنت ءُ پَد ءَ ھما بلوچی ءِ ھبر ماں جھانی زباناں رجانک کُتگ اِت اَنت ءُ جھان سرپدی داتگ اَت کہ اے پیریں زال چے گْوشگ ءَ اَنت، داں منی دل ءَ گرکے جّت ءُ منی چمانی ارس دَراتک اَنت۔ چی ءَ کہ پمّا دگہ ھچ پشت نہ کپتگ، اگاں چیزے ھست گُڑا مئے زُبان اِنت کہ آ مئے وتی دست ءَ اِنت۔
ھمے روچءَ من زانت اگاں مرچی بلوچی پشت کپتگ گڑا ھما مات ءُ گُھارانی برکت ءَ کہ بے وانندگ اَنت ،دگہ زُبان نزان اَنت ، پمشکا بلوچیءَ گپ کن اَنت ءُ بلوچی زُبان زندگ اِنت۔
چونائی ءَ ما بہ چاریں مئے وانندگاں مارا چے داتگ ؟ اردو ءِ سر ءَ ھمینچو کار ءَ اَنت کہ اردو ءِ وتیاں نہ کُتگ ، راجی جُنز ءِ تہ ءَ لھتیں انچیں نام هست اَنت کہ آھانی ھمک گْوشتگیں گپ پہ مھلوک ءَ کُرآنی آیات اَنت ،بلے آیاں وتی بلوچی ءُ براھوئی شموشتگ ءُ اُردو ماں دستاں پتاتگ ءُ وت ماں وت ءَ مٹ کپتگ اَنت۔
برے برے مردم ءَ انچو سما بیت کہ اے بلوچ اَنت اگاں نہ اُردو ءِ نبشتکار اَنت اردو ءَ دیمروئی دیگ لوٹ اَنت۔
راستیں گپ اِش اِنت کہ بلوچ لَس مھلوک بزاں راج ءِ دل ءَ اردو نبشتہ ءُ گلانی اُردو گْوشتانک ءُ آھانی سروکانی کلوہ ھچبر موم نہ بنت ءُ آھانی گپانی سرپد بوگ ءِ جُھد ءُ کوشست ءَ ھم نہ کنت ،ھرکس ءَ ھمائی ءِ جند ءِ ماتی زُبان ءَ بِہ وانین ءُ سرپد بکن گُڑا بِہ گندئے راہ ءُ درے پَچ بہ بیت۔
بازیں راجی راھشونے گْوش اِیت کہ اے مئے میار نہ اِنت بلوچ ءِ جیڑہ اَنوں ھمینچو باز اَنت کہ یکے پُچن ئے داں دومی دِر اِیت۔دیمترا اَلّم بلوچی زُورگ ءُ پلگارگ بیت، ما ھم ھمے اُمیتانی تہ ءَ اِنت کہ کدی ھما روچ بئیت، بلے زبانے کسانیں چیزے نَہ اِنت چوش مہ بیت باندا من ءُ تو نبشتہ کنگ ءَ ھوار وتی زبان ءَ گپ ھم مہ زان اِیں۔
بلوچاں ھَمُک دَؤر ءُ باریگاں گوں وتی دُژمناں جنگ کُتگ ءُ گھگیریں سر ندرکُتگ اَنت ، بلے پہ زُبان ءَ ھچ گونگیں کارے نہ کُتگ ءُ اَنو ھم ھمے وڑ بوگ ءَ اِنت ،ما کہ وھدے دَریں مھلوک ءِ کِرّا رَویں تاں وتی وانندهی ءِ پُلّ ءَ ججان ءَ پیشداریں کہ ما انگریزی ءُ اُردو زانیں بلے دمانے ءَ چہ اے گپ ءَ شموشکار بَہ اِیں کہ جھان مارا بلوچ ءِ نام ءَ زانت ءُ مئے پجار بلوچی اِنت۔
بلے راستیں ھبر اِش اِنت کہ جیڑہ ءِ جند ءَ ما سرپد بوھگ ءَ نہ ایں؟ اے گپ مئے مجگاں ھچ جاگہ کنگ ءَ نہ اِنت۔ اَنچوش کہ بلوچی زبان ءِ مزن زانتیں نام ڈاکٹر ناگمان وتی کلوہ یے ءِ تہ ءَ زبان ءِ اَرزشت ءُ مئے راج دوستانی ماں زبان دوستی ءِ بابت ءَ گْوش اِیت کہ۔ “بلوچی یا دگہ ھر زبانے ءِ زندگ بوگ ءِ مستریں بنیاد اِش اِنت کہ اے آئی ءِ ھکّ اِنت، ما اسل ءَ اے گپ ءِ جند ءَ سرپد بوگ ءَ نہ ایں کہ زبان ءِ اَرزشت چے اِنت ؟ زبان یک راجے ءِ ساہ اِنت، پمشکا دانکہ کسّے زبان دوست مہ بیت آ راج دوست بوت نہ کنت، ما اے گپءَ سرپد بوھگءَ نئیں، ما نیم شلونگیں راج دوستیں، ما پاکستان ءِ راجی سوت یَلہ داتگ ءُ وتی زُرتگ، پاکستان ءِ بیرک ایر گیتکگ ءُ بلوچستان ءِ چامپتگ بلے پاکستان ءِ راجی زبان ءِ یَلہ دیگ ءَ انگت جاڑی نہ اِیں، ما یک نیمگے ءَ گْوش اِیں کہ بلوچی مئے وتی شھدیں زُبان اِنت بلے دومی نیمگ ءَ اردو دستانی دل ءَ کتگ ءُ تریں، مئے راج دوستیں گلانی دستور اردو ءَ اَنت، راجی سروکانی گشتانک اردو ءَ اَنت، وانندگیں مردمانی کلوہ یا ھما ایس ایم ایس کہ آ ایش موبائلانی سر ءَ دیم دئینت آ اردو ءَ اَنت، بلوچ تاکار ءُ ھال کارانی ھال تاک اردو اَنت، مئے زانتکار پہ وتی راجءِ سرپد کنگ ءَ اردو ءَ نبشتہ کن اَنت، نوں تو وت بچار کہ پہ یک زبانے ءَ چد ءُ مستریں بے کمشرپی دگہ چے اِنت؟ کہ آئی ءِ جندئے پُسّگ آئی ءَ لگتمال بہ کن اَنت، ءُ کبزہ گیر ءِ زبان ءَ سرئے تاج بہ کن اَنت، ما وت ءَ زانتکار گُش اِیں بلے انگت نزانیں کہ زبان راجی ھستی ءِ مستریں مِنُک اِنت، ما وت ءَ راج دوست کنیں بلے انگت نزانیں کہ دانکہ کسے زبان دوست مہ بیت آ راج دوست بوت نہ کنت۔ ما بلوچستان ءِ آجوئی ءِ گپ ءَ دْپ ءِ پُر ءَ جن اِیں بلے پاکستان ءِ زبان ءِ گلام اِنت، ما دست ءِ وت بلوچی ءُ براھوئی ءِ ھُنڈالاں بُرگءَ ایں ءُ اردو ءَ آپ ءُ سمات کنگ ءَ اِیں، ما ھما کار ءَ کنگ ءَ اِیں کہ پاکستان لوٹ اِیت، پاکستان ءِ واھگ اِنت کہ بلو چی ءِ جاہ ءَ اردو بئیت، بلوچ ءِ جاہ ءَ پاکستانی پکر ءُ پاکستانی راج بِہ گیپت۔ ما گوں وتی ناسرپدی ءُ ناپوھی ءَ بدواہ ءِ کار آسان کُتگ “۔
نزاناں ما کدی وتی دژمن ءِ ھمکوپگی ءَ یَلہ کن اِیں ءُ زبان ءِ ھکّ ءُ آئی ءِ اَرزش ءَ سرپد بئیں بلے ھیال ھم گْور کنگی اِنت، چوش مہ بیت کہ باندا مئے ساہ درئیت ءُ ما وتی ھُشکیں بالاد ءِ کَنڈ کنگ ءَ مہ زانیں۔
بلوچ ءُ بلوچی زندگ بات اَنت
***
