کُلّاں چہ پیش من گوں منیر ءُ آئی ءِ وانوک ءُ شاگرد ءُ دوست داروکاں دزبندی کناں کہ منی نبشتانک ءَ پہ نیک نیتی بہ وان اَنت ءُ بہ پول اَنت بلے بد مہ بر اَنت۔ پرچا کہ من ھم منیر ءِ شائری ءِ وانوکیاں۔ واجہ ءِ جدید شائری بے گوازیں زرے۔ بلے نگد ھم لبزانک ءِ بھرے۔ اگاں منی نبشتانک ءَ ردی یے یا نزوری یے مان بوت گُڑا پھلّی لوٹاں۔ منیر ءِ شَیراں کہ وان ئے مردم ءَ ھمے سما بیت کہ منیر بلوچی ءِ چیدگ ءُ چھر سازیں یک انچیں نوک تبیں شائرے کہ آئی ءِ کرّ ءَ ھر چیز نوک اِنت۔ نی واجہ ھُدا بہ زانت کہ آ کجام استاد ءَ گْوشتگ کہ ھر چیز کہ نوک اِنت۔ دوست دارگ بیت۔ اے گپ ھم زانگ لوٹ اِیت کہ چاگرد نوکیں چیز ءَ نزیر اِیت۔ نوکیں رنگ ءُ داباں بیت کنت۔ لبز تھنا نوکی ءِ نام ءَ زیرگ نہ بیت۔ چیدگ بہ بیت یا چھر وتی کارمرزی ءِ نوکیں رھبنداں زیرگ بنت۔ پرچا کہ علامت, استعارہ چہ آزمان ءَ سازگ نہ بنت۔ اے وتی چاگرد ءَ گوں وتی جند ءِ پٹّ ءُ پول ءَ گوں سازگ بنت۔ استعارہ ءُ علامت ءِ ھاتر ءَ زلوری نہ اِنت کہ ایشانی تہ ءَ ھما زبان ءُ شائری ءُ رھبند بہ بیت۔ پمیشکا گْوشگ بیت کہ استعارہ ءُ علامت ءِ ھاتر ءَ مھکمیں مشاھدہ ھژدری اِنت۔ اے پُشدر ءَ اگاں منیر ءِ شائری چارگ بہ بیت گُڑا زانگ بیت کہ زبان ءُ شائری ءِ رھبند ءِ رد ءَ وتی اے دستونک ءَ رد ءُ لبز پہ زورانسری ءُ زبردستی شیر ءِ نوک کنگ ءِ نادراھی گندگ بیت۔
اشک کانچے, چمن نوکیں سیّارھے
اگاں شائر ءَ پہ نیمون اے رد آؤرتگ کہ نوک اِنت! چد ءُ ساری بلوچی ءَ کارمرد نہ بیتگ! نوکیں علامتے بس ھمائی ءِ بھت ءَ کپتگ! پرچا کہ بلوچی ءِ ڈکشنری ءَ سیّارہ ءِ گیشی یے بیتگ نی اگاں کسے چہ شائر ءَ جُست بہ کنت کہ اے چونیں علامتے۔ گُڑا شائر ھما دمان ءَ درّائین اِیت کہ اے منی آدت نہ اِنت کہ من وتی شیراں پر بہ ریچاں۔ یا کہ تشریھ بہ کناں۔ نی بزّگیں وانوک گار اِنت گُڑا شائر گْوش اِیت کہ وانوکاں سائنس نہ ونتگ۔ شائری ءَ گوں سائنس ءَ چِہ کار اِنت۔ پمیشکا "سیّارہ” ءُ "سیّارہ” ءِ پرک ءَ نہ زان اَنت۔ گُڑا شائر گْوش اِیت کہ اے ڈولیں جاھل, بے سُد, نا سھیگیں وانوکانی سرپد کنگ ءِ پائدگ چے اِنت۔ اے پہ جاھل ءُ بے سُدّی ءَ شرّ اَنت۔ بلوچ گْوش اَنت کہ "دُزّ ءِ دل جنت” کہ چو مہ بیت کہ دُز گرگ ءُ پاشک کنگ بہ بیت ءُ اگاں تو وتی ازت ءِ دامن ءَ بہ دار ئے بہ گْوش ئے کہ واجہ منی ھیال ءَ "سیّارہ” علامت اِنت۔ یک نوکیں جھانے۔ نوکیں دنیایے۔ گُڑا شائر گْوش اِیت کہ اے ھم بیت کنت بلے تو گْوشت نہ کن ئے کہ واجہ پرے علامت ءَ گُڑا کائنات چہ "سیّارہ” مستر ءُ وشتر اِنت۔ پد ءَ مئے نامداریں نگدکارے اسلاماباد ءَ پہ مراگشے ءَ شُت ھمود ءَ پنجاپی دپ ءَ کازموس اش کُت ئِے۔ ھما اِنت کہ ھر نوکیں مجلس ءُ نوکیں مردم ءِ گوشاں مُش اِیت ئِے پرچا کہ کازموس ناں۔ پد ءَ سوتی بستار ءَ کائنات ءُ کازموس ءِ سوتی جمالیات چہ "سیّارہ” ءَ باز وشتر اِنت۔ واجہ گُڑا پرچا تو مُراد ساھر ءِ شیر ءِ سر ءَ نگد کُت کہ پرچا کائنات مان اِنت۔ پمیشکا شیر ھساب ءَ نہ اِنت۔ کائنات مان اِنت۔ اے درگت ءَ جمالیات ءِ تام نیست ایشانی مانا ابدھبیلا ھم چہ "سیّارہ” ءَ مستر اِنت۔ "سیّارہ” گوشاں ھم نہ وش اِنت۔ چوش کہ
اشک ءِ نوکیں چمن کائناتے
پاکستان ءُ اردو ءِ مستریں ادارہ اکادمی ادبیات پاکستان ءِ چاپ بیتگیں کتاب "رموزِ شعر”۔ ایشی ءِ تہ ءَ مجاھد ھسین نبشتہ کنت۔
"ردیف اگر محض برائے ردیف ہے اور اس شعر کی معنی سے کوئی تعلق نہیں ہے تو پھر یہ زائد ہے اور ردیف کا زائد ہونا نہایت معیوب ہے۔ یہ عیب زیادہ تر مطالعہ میں پایا جاتا ہے کہ اے مصرعے میں ردیف زائد ہوتی ہے یعنی پہلے مصرعے میں شاعر اپنی بات کہہ دیتا ہے اور دوسرے مصرعے میں ردیف کی تکرار ہوتی ہے۔ اور کسی ایک مصرعے سے ردیف حذف کردی جائے تو شعر کی معنی اور مفہوم میں کوئی فرق نہیں ہوتا۔ "
مجھ پے طوفان اٹھائے لوگوں نے
مفت بیٹھے بٹھائے لوگوں نے
مومن
اد ءَ نی بچار کہ واجہ مومن چے گْوش اِیت۔
چار نیم ءَ بچّار کسے نیست اِنت اد ءَ
بید ء تو بید ء من نوکیں سیّارھے
منیر! اے بُنرد ءُ پیشرد بے مانا اَنت۔ پرچا کہ اگاں اے بند ءِ رد ءُ پیشرد ءَ دیر بہ کن ئے مانا سرجم نہ اِنت۔ رد "نوکیں سیّارھے” گیشیں جتکگالے۔ بلے اردو ءِ مومن ءِ شیر ءِ سر ءَ اے رَد گرگ بیت کنت۔ بلے اگاں بلوچی مومن ءِ نام ءَ کسے بہ گیپت گُڑا چٹ گنھگار بیت پرچا کہ راستی ایش اِنت کہ اے یک سبک ءُ ترپّلیں بندے۔
آ اے کہ ایشی ءَ را ھچ مھکمیں مانایے نیست اِنت۔ اگاں اے بند ءَ ردانک بہ کن ئے گُڑا مانا ئِے ایش بیت کہ انی کسے جُست کُت نہ کنت کہ وھدے دگہ کسے کہ نیست۔
اے زمانگ چو کوھیں ھاکوٹے۔ مُھرگیں تئی بدن نوکیں سیارھے
اد ءَ نی شائر لوٹ اِیت کہ ھر چیز نوک بہ بیت۔ پرے نادراھی ءَ آ ھر وڑیں نیمون ساز اِیت۔ ءُ آئی ءَ پرے نیمون ءَ گرز نیست کہ مانا چون چپ ءُ چوٹ بیگ ءَ اِنت۔ آ گل اِنت کہ آئی ءَ "ھاکوٹ” ءِ لبز آؤرتگ ءُ نازرکیں دوست ءِ بدن بلوچی شائری ءَ اولی رند ءَ کہ "ھاکوٹ” ءِ سر ءَ ٹِیلّو کُتگ ءُ پیش داشتگ۔ بلے اے چونیں شائری یے۔ جمالیاتی شائری یے کہ دوست ءِ بدن کد ء سیّارھے بیت۔ نی اگاں وانوک وتی جند ءِ مشاھدہ ءَ دوست ءِ کدّ ءَ کد ءِ سیارھے بہ کنت گُڑا امبازاں چون ئِے زیر اِیت۔ چُک ءُ چاٹ چون کنت۔ بلے شائر گْوش اِیت کہ من وتی دوست مُھرگے کُتگ بلے وانوک چوں سگّ اِیت کہ دوست مھرگ ءُ ھاکوٹ ءِ گند ءُ گسڑ ءُ سماتاں ھوار بہ بیت۔ اگاں دوست مُھرگے کنگی اِنت۔ بہ دْرپش اِیت گُڑا جیگ ءَ ئِے بہ بیت۔ چوش کہ مبارک کازی گْوش اِیت۔
تئی جیگ ءِ چموکیں لاس ءِ تہ ءَ ھر روچ سُچاں
پرچا گْوشگ مہ بیت? پرچا تْرشت ءُ تلار مہ بیت? پرچا بادشاہ ءِ تاج ءُ انگشتھی مہ بیت? بلے ھُشکیں رد ءِ نوک کنگ ءَ شیر ءُ شائری بیت نہ کنت۔ شیر داں کہ مانا یے مہ دار اِیت شیرے نہ بیت۔
بلّے تُری بلوچی ءِ نادراھیں نگدکاراں وتی نودربر بے وس کتگ اَنت کہ مانا پہ شَیر ءَ ھژدری نہ اِنت۔ بلے نودربر ھم زانت کہ دْرواہ بے مانائیں گپّ اَنت۔ پرچا کہ موچیگیں نودربر زانت کہ لزّت گوں شائری ءِ مانا ءَ اِنت۔ ھرچ وانوک گوں وتی مشاھدہ ءَ زانت کہ چمن کانچ بیت نہ کنت۔ شائر اگاں ستر بہ گْوش اِیت کہ وانوک نابود ءُ ناسرپد اَنت۔ بلے اے ھم راست اِنت کہ وانوک چہ کانچ ءُ چمن ءَ سرپد اِنت۔ بلکیں وھد ءِ شائر گْوش اِیت
پْرشتگ اَنت کانچ ءِ منگلی
گُڑا وانوک گْوش اِیت کہ ھِندی پلم ءِ سینے بیت کنت۔ بلوچ جنین آدم گم ءُ گڈتّی ءَ وتی دست ءِ منگلیکاں نہ پْروش اِیت۔ بلوچ ءِ ربیدگ ءَ زالبول ءِ دست ءِ منگلی سُھر ءُ نُگرہ اَنت۔ چوں پہ دیوال ءِ جنگ ءَ پْرش اِیت۔ پد ءَ بلوچ ءِ ربیدگ ءَ منگلیک ءِ پْروشگ نیست۔ بلے شائر پرے گپّ ءَ یکیم نہ بیت ءُ گْوش اِیت کہ او جاھلیں بلوچاں نوکیں سیّارہ ءِ چمن کانچ پروش اِیت ۔ شر پد ءَ اشک ءُ کانچیں چمن دوئیں آرگنیٹک چیز اَنت وھدے کہ کانچ اَن آرگینٹک چیزے ءُ چمن ردوم زیروکیں چیزے۔ کانچ بے ساہ ءُ بے جانیں ءُ پد ءَ نوکیں سیّارھے جُتکگالے۔ وشی ءُ چاڑی ءَ ودی کنت وھدے کہ کانچیں چمن سکی ءُ سوری ءُ نہ وشی ءُ تکلیپی ءِ کیفیت ءَ پیداگ کنت نیاے و بیت نہ کنت۔ کہ یکیں رد ءَ دوئیں کیفیت سازینگ بہ بیت۔ چوش کی بوتیں گُڑا ملا پازل ءَ گْوشتگ اَت
ھر وھد داب کنت ڈوکی ڈَل
سیّارہ تْرپوکیں منجل
اگاں مردماں جُست بہ کتیں گُڑا ملّا پازل ءَ گْوشتگ اَت کہ اے استعارھے۔
نوکیں سیارہ, استعارہ چد ءُ پیش ھچ شائر ءَ کارمرد نہ کُتگ۔ بلے ھر کس زانت کہ ساھداریں چیزے ڈوک ءُ ڈل بے ساہ۔ پمیشکا چمن ءِ سیادی گوں کانچ ءَ نہ بیت البت کانچ پہ دگہ مانایے ءَ اتک کنت کہ آ گُڑا استعارہ ءُ شیر نہ بنت۔ پْرشتگیں کانچ کہ آیانی سر ءَ گْوزگ گْران اِنت۔ اشک ءِ کانچیں چمن ھما چمن اِنت کہ آئی ءِ تہ ءَ کانچ پْرشتگیں۔ مئے زربار ءِ شائر چہ ھندی پلماں متاسر اَنت ءُ سک سکین اِش ھم زرتگ۔ چو کہ ھندی پلم "شعلے” ءَ بستنی کانچانی سر ءَ ناچ کنت۔ بیت کنت اگاں شائر نوکیں سیّارھے سر ءَ اشک ءِ چمن ءَ ھمے کانچاں بہ بیت۔ بلے اگاں اے مانا ءَ وانوک چہ بلوچی ءِ نادْراھیں نگدکارانی وتگڑیں نگدی لیکہ ءِ پُشت ءَ وتیگ کنت و جوان اِنت بلے شیر ءِ تہ ءَ اشارہ نیست۔ نی اگاں شائر گرگ بہ بیت گُڑا دست نہ دنت۔ دگہ ھُنرے ساز اِیت۔ اگاں لاجواب بیت گُڑا گْوش اِیت کہ بیٹا چیر ءِ بند ءَ بہ وان اِتاں۔ بلے ایوک ءَ واب, لبز پہ شیر ءِ مانا ءَ پَلّے نہ بیت۔ وھدے کہ شائر جھلی بند ءَ چارگ بیت گُڑا اود ءَ داشت نہ کنت پد ءَ چنچو وانوک شائر ءَ ٹیلپون بہ کنت ءُ جُست بہ کنت۔
واب پوشیں وتن نوکیں سیّارھے
پرچا کہ شائر اگاں بُرز ءِ گپّاں لاجواب بہ بیت گُڑا گْوش اِیت کہ بلکیں من وابے گندگایاں۔ واب ھرچے بیت کنت۔ بلے شائر گْوش اَنت کہ ھرچ وابے کہ گندگ بیت گُڑا ھما وڑ ءَ ماں شیر ءَ گْوشگ ءُ پیشدارگ نہ بیت۔
اے دستونک ءِ بُرزی بند ءِ مانا چہ تلمل بند ءِ چیری بند ءُ گزل ءَ ءُ اے دگہ دْرواھیں بنداں جتا اِنت۔ ھمے یکّیں بند ءِ نوکی شوک ءِ شائری ءَ وتی گزل سرجمیں وھدت تاسُر پْروشتگ۔ پرچا کہ دستونک ءِ اے دگہ بنداں وشی ءُ شادمانی چھرے نیست۔ ءُ ایشی ءِ اولی بند ءِ ھمراھداری ءَ نہ کنت۔ گوں دومی "نوکیں سیارھے” جُتکگالیں رد ءَ شیر ءِ تام بُرتگ۔ چوش کہ اے بند ءَ بچار
ماں شپ ءِ شھرگ ءَ بینگ ءِ جُو تچ اَنت
ھلوتایاں چمن نوکیں سیّارھے
اد ءَ شائر گْوشگ لوٹ اِیت کہ آئی ءِ دوست ءِ توار انچوش وش اِنت کہ وھدے ھلوت کنت گُڑا بینگ ءِ گمان بیت۔ بلے اگاں اے بند ءِ لبزی رد ءُ بند چارگ بہ بنت گُڑا زانگ بیت کہ شائر مانا ءِ ودی کنگ ءَ سوبین نہ بیتگ۔ شائر ءَ لوٹ اِتگ کہ مانا ودی بہ کنت بلے سوبین نہ بیتگ۔ پرچا کہ بینگ آئی ءِ گوشاں تْرمپ تْرمپ ءَ بلکیں شپ ءِ شھرگ رچگ ءَ اِنت۔ نی اد ءَ جُست کُت کنت کہ شپ ءَ گوں تئی دوست ءِ توار ءِ شیرکنی ءَ چہ سر ءُ کار۔ شپ ءِ شھرگ بُرّگ ءُ اے دگہ نازرک تواریں لولُکانی توار ءَ پرچا بینگ نہ رچ اِیت۔ چوش کہ گوں شپ ءَ ھچ وڑیں مناسبت نہ بیت بلکیں چوش کہ مناسبت گوں چمن ءَ اِنت بلے اگاں مانا ءِ ھساب ءَ شیر چاپ کنگ بہ بیت گُڑا بلکیں دردے پہ دو۔ بلے شیر ءِ پیشی رد ءَ پْروش اِیت۔ پمیشکا کہ شائر ءَ شپ ءِ جاہ ءَ چمن چمن ءِ جاہ ءَ شپ گران کُتگ پرچا کہ بلکیں اگاں یکّے گپّے بہ جنت گُڑا شائر گْوش اِیت کہ شپ ءُ چمن ءَ مانا بدل کتگ اَنت۔ دومی اگاں چمن ءِ جاہ ءَ شپ بہ بیت گُڑا ہیشرد ءَ پْروش اِیت۔ پرچا کہ شائر ءَ اش کتگ کہ اتا شاد ءُ گالب ءَ وتی شیرانی بازیں گالانی کارمرزی ءُ مانا بدل کُتگ بلے اے گپ ءَ و ھر کس زانت کہ اے مزنیں شائراں شیر ءُ زبان ءِ رھبندانی رد ءَ اے بدلی آؤرتگ اَنت۔ پرچا کہ ایوک ءَ شیر ءِ بے مانائی نامے نہ دار اِیت۔ اے جُست بیت کہ ھلوت سیارہ گوں مجلس اِنت۔ یا کہ ھما جاہ ءَ کہ دگہ مردم بیت دو مردم بہ لوٹ اِیت کہ آیانی گپّاں سیمی مردم سرپد مہ بیت بلے ھر چیزے نوک کنگ ءِ نیمون شائر ءَ نیل اِیت کہ بہ جیڑ اِیت کہ وھدے شپ اِنت دگہ کسے نیست پد ءَ دگہ سیارھے کہ انسان ءِ زات نیست۔ شائر گوں وتی دوست ءَ ایوک اِنت گُڑا ھلوت پرچا زلوری اِنت? دومی گوں چمن ءِ مناسبت ءَ گوں روچ اِنت۔ شپ ءَ کَے چمن ءَ روت۔ اگاں بہ روت۔ آ گوں دگہ سیارھے سر ءَ۔ اود ءَ کسے مہ بیت پہ ھلوت ءَ۔ اگاں اے بند گنی پرواز ءِ وڑینے ءِ بہ بیتیں گُڑا استاداں بیچارگیں پرواز ءِ بیرک کشّ اِتگ اَت۔ دومی منیر ءِ شائری ءِ مستریں اَیب ایش اِنت کہ آئی ءِ کرّ ءَ سرجمیں ءُ مھکمیں بُنگپ نیست۔ بُنگپّاں رپیٹ Repeat کنت۔ چو وتی شوھاز ءَ اچ من دریاؤں چو کہ
ھمے دمان ءَ ھتم کیت بیت منی گمان
ھمے کی اچ وت ءَ من ڈن ءَ در کپگ لوٹاں
چو کسے بیت کہ شوھازاں مارا بہ دنت
اچ تو درا منی ڈنّ ءَ نوکیں سیّارھے
تئی گماں گوں منی جند ءِ ھم شریک نہ اِنت
تو زھیراں اچ من ءَ چہ پچ بہ گر
چو کہ اے شیر
اچ وت ءَ لگ اِیت کہ من ءَ تو اتکگیں
نوکیں گپے بہ کن نوکیں سیارھے
نوکیں سیارہ ءِ نوکیں چیدگ یا چھر شائر ءِ مکسد ءَ الّا بہ زانت بلے اے گپ ءَ ھر کس زانت کہ شائر ءِ مکسد بُنگپ چہ ھما در ءُ ڈنّ ءُ کدوہ سیارہ ءُ استارانی تہ ءَ کش ءُ شوھاز ءَ گار اِنت ءُ در نہ اِنت کہ نی اے بُنگپ ءَ بلوچی ءِ وانوک بے زار اَنت پرچا کہ اے نوکی نادراھی ناں بلوچی نوکیں شائری ءَ ماں رنگراھاں پرینتگ بلکیں زبان ھم گاجیل کتگ۔ واجہ منیر مومن ھمے امیت کناں تو دل ءَ نیاڑ ئے پرچا کہ منی مول ءُ مُراد بس ایرادگری نہ اِنت شرگداری اِنت۔ بیت کنت کہ منی نبشتانک ءَ نزوری ھست پھلّی لوٹاں۔ اے گپ ءَ من سرپداں کہ تئی سر ءَ شرگداری بزاں کہ کُرّچ ءِ سنگ جنگ اِنت۔ تئی شاگرد ءَ وانوک باز اَنت۔ برے برے بد ھم بر اَنت بلے یکے ءَ ٹِلّو گُٹّ ءَ بندگ لوٹ اِیت۔
.بلوچی زبان سبز ءُ میزران بات
بلوچستان آجو بات
***
