(نبشتہ رہبند کہ ماں بلوچی اکیڈمی ءِ کتاباں رائج انت)

(بلوچی اکیڈمی، بلوچی زبان، لبزانک ، راج دپتر ء ُ بلوچ دودء ُ ربیدگ ء ُ پجارءِ پہازگ ء ُ دیمروی ءِ مستریں ادارہ اِنت۔دو سال پیش یکم نومبر 2020 ءَ اکیڈمی ءِ نیمگءَ چہ بلوچی سیاھگ (رسم الخط)ءِ یک راہبندے ٹہینگ بوتگ کہ اکیڈمی ءِ جم داشتگیں دیوان ءَ منظور ام کنگ بوتگ۔ما وتی بلوچی وانوکاں پہ اکیڈمی ءِ اے راہبندءِ سرجمیں ڈرافٹ ءَ چہ بلوچی اکیڈمی ء ُ واجہ میجر مجید ءِ رضا ء ُ منتءَ اد ا شنگ کنگائیں۔ ادارہ سنگر)

پجّار :

 

بلوچی زبان ءِ نبشتہی درٛوشم ءَ ہفتاد سال ءَ گیش انت ۔ اے دؤران ءَ ہزاراں کتاب ءُ نبشتانک چھاپ بوتگ۔ شاعری بہ بیت یا ردانک ، بلوچ لبزانتءُ وانندہاں وتی زبان ءَ پگر ءُ حیالانی درٛانگازی ءِ عمل برجم داشتگ کہ چریشی  ءِ سبب ءَ مرچی  بلوچ زبان ہست ءُ زندگ انت۔

            بلوچی اکیڈمی ءَ بلوچی زبانءُ لبزانک ءِ دیمروئی ءُ پہازگ  ءَ وتی کرد ہم  پیلو کتگ۔ اکیڈمی ءَ پہ بلوچی زبان، دود ءُ ربیدگ، چاگرد ،راجمان، تاریخ ءُ لبزانک ءِ پہازگ ءُ دیمروئی ءَ تنی وہدی چار صد(۴۰۰) ءَ گیش کتاب چھاپ کتگ۔

            بلوچی اکیڈمی ءَ ابید دگہ بازیں ادارگ چوشکہ سید ہاشمی اکیڈمی گوادر، بلوچستان اکیڈمی تربت، ریفرنس لائبریری ملیر، عزّت اکیڈمی پنجگور ءُ ایدگر بلوچی زبان ءَ کتاب چھاپ کنگ ءَ انت۔ تاک ءُ مہتاکانی کساس ہم باز انت کہ بلوچی لبزانک ، زبان ءُ ایندگہ تہراں مواد چھاپ کن انت ۔

            بلوچی زبان ءِ زندگ دارگ ءَ مئے ہما شہ زانتانی کرد لائق ستا انت کہ آہاں وتی ماتی زبان ءَ را نبشتہی دروشم ءَ زندگ داشتگ۔چرے مردماں محمد حسین عنقا، مولوی خیر محمد ندوی، سید ظہور شاہ ہاشمی، حاجی عبدالقیوم، گل خان نصیر، آزات جمالدینی،  کریم دشتی، عطاشاد ءُ ایدگہ نبشتہ کار ءُ زانتکار ہوار اَنت۔

            بلئے ہزاراں کتابانی چھاپ بوئگءَ پد ہم بلوچی زبان ءِ نہ  یک سٹینڈرڈ نبشتہ راہ بندے اڑ دیگ بوتگ ات ءُ نئیکہ بلوچی ءِ لبزانی یک درٛوشم (Uniform Word Structure) ءَ نبشتہ کنگ ءِ توجیلے دیما اَتکگ۔ ہفتاد سال ءَ گیش اِنت کہ اے باروا جیڑگ ءُگپ ءُ ترٛان بوتگ۔ بلوچی زبان زانت ءُ لبزانتاں اے درگت ءَ بازیں جُہد کتگ بلئے اے سوال تاں مرچی ہم است انت کہ بلوچی ءِ نبشتہ ءِ اَڑ ءُ جنجالاں چوں گیشینگ بہ بیت۔   ایشی ءِ راہ ءُ دَر یا توجیل نہ بوئگ ءِ آسر ایش بوتگ کہ نبشتہ کار جاگہے   ’’کسمت ‘‘ نبشتہ کنت ءُ دگہ جاہے  ’’ قسمت ‘‘، برے مسال ءُ برے مثال ، بوھگ، بوئگ یا بوہگ ۔ہمے وڑا  سورت ہم نبشتہ کنگ بیت ءُ صورت ہم، جاہے ھاترا ءُ دگہ جاہے ہاترا نبشتہ بیت، ھمراھ ، ہمراھ، ھمراہ نبشتہ بنت،ھوالہ ، ہوالہ، حوالہ نبشتہ بیت، ھالت، ہالت ءُ حالت، زھم، زحم، زہم، سُہر، سھر، شعر، شیئر،شئر،شئیر ، ھمیش،ہمیش ۔۔۔۔

ایشاں ابید دگہ بازیں انچیں مثال انت کہ مئے نبشتہ کار ایشاناں وتی تب ءُ مرضی ءَ نبشتہ کن انت۔ ایشی ءِ مستریں نزوری ایش انت کہ زہگ ءُ وانوک وہدے بلوچی ءَ وان انت گڑا آہانی سر پِر نہ بیت کہ یکّیں لبز پرچا جتائیں وڑ ءَ نبشتہ بیت؟ اگاں لبز یکّے گڑا آئی ءِ نبشتہی درٛوشم ہم یکّ وڑا بہ بیت۔

            بلوچی زبان ءِ سرا اگاں کسے ءَ سائنسی بنیاد ءُ بلوچی تب ءَ کار کتگ گڑا آ سید ہاشمی ءُ حاجی عبدالقیوم اَنت کہ ایدگراں ہمیشانی رندگیری کتگ۔ بلئے آہاں کہ رندگیری کتگ آ ہاں ہم زبان ءِ لبزانی نبشتہی روانی یا آہان ءَ یک وڑ ءَ نبشتہ کنگ ءِ حیال گوٛر نہ بوتگ۔ پمیشایک لبزے ءِ دو یا دو ءَ گیش چہر ءُ درٛوشم رواج گپتگ ءُ کارمرز بوئگ ءَ انت۔

            لبزانی دگہ دگہ وڑ ءُ داب ءَ نبشتہ کنگ ءِ بازیں تاوان یا سقم انت کہ چریشاں یکےسائنسی ءُ ٹیکنالوجی گزرانی پیلو نہ کنگ انت۔ پدا وہدے بلوچی زبان ماں اسکولاں گوٛنڈیں زہگاناں وانینگ بیت گڑا بائد انت بلوچی ءِ لبزانی انچیں سٹینڈرڈ ءِ جوڑ کنگ بہ بیت ءُ آہانی کارمرزی یکیں دروشم ، وڑ ءُ ڈئول ءَ بہ بیت کہ بلوچ زہگ لبزانی تپاوت ءَ مان مہ گیش (Confuse) انت۔

             نبشتہی بے رہبندی ءِ بلوچی اکیڈمی ءِ وڑیں ادارگ ہم آماچ بوتگ ءُ اگاں گوٛستَگیں سالانی چھاپ بوتگیں کتاباں بہ چاراِت گڑا ہمے پدّر بیت کہ ہرچ نبشتہ کارءَ وتی تب ءُ مرضی ءَ ہرچ چیزے نبشتہ کتگ ، چھاپ بوتگ انت ءُ پدا نوٛشتہ کاراں وتی جندے نبشتگیں ہمے لبز یکیں کتاب ءَہرجاگہ دگہ دگہ دروشم ءَ نبشتہ کتگ۔ایڈیٹر  یا ردیانی  شون دیوک نہ بوئگ ءِ سبب ءَ نہ ایوکا زبان ءِ تب ءُ سائیکی گیشینگ نہ بوتگ بلکن ءَ لبزانی ردی (Proofing)، پہ زانت لبزانی جتا جتائیں دروشم ءَ نبشتہ کنگ ءِ رواج محکم بوتگ ءُ اے وہد ءَ انچیں جاہے ءَ سر بُوتگ کہ ہرکس کہ نبشتہ کنت گوٛشیت منی لبز شرّ اَنت دگہ ہر کس نبشتہ کنت آ بلوچی نہ انت ، یا رَد اِنت۔

            بلوچی اکیڈمی ءِ باسک ءُ زانتکاراں اے گپ ماریتگ کہ تاں وہدے بلوچی املا ءُ رہبند ءَ ہوار نبشتہی چہر ءُ دروشم ءَ یک سٹینڈرڈے ءَ آرگ مہ بیت بلوچی زبان ءِ نبشتہی جیڑہ ہلاس نہ بنت۔اے ردا زبان زانتانی یک کمیٹی ئےاڑ دیگ بوت کہ آ املا ءُ گرائمر ءِ رہبنداں بہ گیشّینیت ءُ استیں رہبند ءِ نزوریاں شون بہ دنتءُ  در بہ کنت  تاں کہ یک واناکیں، تپاکیںءُ قابل عمل نبشتہ رہبندے رائج کنگ بہ بیت۔

            بلوچی اکیڈمی ءَ گوٛستَگیں سئے ءُ چار  سال انت کہ دیوان (جنرل باڈی) ءُ مجلس (ایگزیکٹو باڈی) ءِ مشورہ ءِ رداوتی چھاپ کتگیں کتابانی یک نبشتہی دروشم ءَ نویسگ ءِ جہد بندات کتگ۔ کتابانی ردیاں در کنگ ءُ آہانی زبان ءُ بیان ءَ شرّ کنگ ءِ واستہ شونکار ’’ایڈیٹر ‘‘ داشتگ۔ اے دؤران ءَ بازیں نند ءُ نیادءُ بحث ءُ ترٛان بوتگ۔گوں زبان زانتاں صلاہ ءُ مشورہ کنگ بوتگ ءُ گوٛستگیں رہبندانی چارگ ءُ تپاسگ ءَ پد لہتیں تپاکیں رہبند اڑ دیگ بوتگ کہ آ ماں اکیڈمی ءِ چھاپ کتگیں کتاباں کارمرز بوتگ انت۔

 اکیڈمی ءِ ہمے جہد انت کہ پہ بلوچی نویسگ ءَ یک رہبند (رسم الخط) ءُ لبزانی یک درٛوشم (ساخت) یا Structure ءِ رواج بہ دنت کہ  پہ بلوچی ءِ نبشتہ کار ءُ وانوکاں راہ در بری ءِ بہ بیت ءُ بلوچی زبان ءِ وانگ آسان بہ بیت۔ پمیشا اکیڈمی ءِ واکداراں ڈاکٹر نصیر دشتی ءَ را اے ذمہ واری دات کہ آ بلوچی اکیڈمی ءِ استیں رہبندانی نزوریاں شون بہ دنت ءُ  اے درگت ءَ سوج ءُ سر بہ کنت۔

 ڈاکٹر نصیر دشتی ءَ  اکیڈمی ءِ استیں رہبندءِ چارگ ءُ تپاسگ ءَ گوں دری ءُ بلوچیں زبان زانتاں صلاہ ءُ مشورہ کتگ، اے اسکرپٹءِ نزوری شون داتگ  ءُ وتی صلاہ ایر کتگ انت۔ اکیڈمی ءِ مجلس ءُ دیوان ءَ اے صلاہانی باروا بحث ءُ تران کتگ ءُ  ایشانی رائج کنگ ءِ منظوری داتگ۔

بلوچی اکیڈمی ءِ آؤکیں چھاپ بوتگیں کتاباں اے نبشتہ رہبند کارمرز کنگ بیت  بلے چوشکہ اے رہبند ءَ گہتری ءِ گنجائش استءُ  اگاں دیمترا  بلوچی زبان ءِ زانتکارانی نیمگ ءَ نزوری ئے یا ایشی ءِ گہتر کنگ ءِ صلاہے دیما اَتک گڑا ایشی ءِ باورا الّم ءَ جیڑگ بیت۔  

ہما رہبند کہ آہانی سرا عمل کنگی انت :

1.          بلوچی  ءِ درٛستی آب ایش انت :

آا  ب  پ  ت   ٹ   ث
 ج   چ   ح  خ د  ڈ  ذ  ر  ڑ  ز  ژ
س  ش       ص  ض       ط  ظ  
   ع  غ       ف  ق       ک گ
 ل  م  ن  و   ہ  (ھ)   ی   ے

   زبر    (   َ )    ،   زیر (    ِ )،  پیش  (    ُ  ) ،  اِی  ( ی ِ   )  ،  او      (و)   ،   اُو  (   ُ    )
            او(ء)   au  ،   اَے   ai،    اِے ei

جواناب (Consonants)

ب  پ  ت   ٹ   ث
 ج   چ   ح  خ د  ڈ  ذ  ر  ڑ  ز  ژ
س  ش       ص  ض       ط  ظ  
   ع  غ       ف  ق       ک گ
 ل  م  ن  و   ہ  (ھ)

کشّاب (Vowels)

کسانیں کشّاب :

زبر  (  َ )۔۔۔ پَر، چَر
زیر  (  ِ )۔۔۔۔ گِر، پِر
پیش  (  ُ ) ۔۔۔۔ پُر، سُر

درٛاجیں کشّاب:

                                    ا  ۔ آ  ۔۔۔۔۔ بار، کار ، آپ
                                    اِی ۔۔۔۔۔۔ مِیر، دِیر، شِیر
                                    او۔۔۔۔۔ کور ، سور، دور
                                    اُو۔۔۔۔۔ سُور، دُور، زُور

دو کشّاب:

                        او(ء)   au  ۔۔۔۔۔۔ کؤر، شؤر   (kaur, Śaur)
                        اَے   ai۔۔۔۔  دین، شیر، گیر  (ɔain, śair,gair)
                        اِے ei ۔۔۔۔ مین، زین، چین (mein, zein,cein)

2.      دری آبانی نبشتہ

ہما لبز کہ دری زبانانی انت باید انت آ وتی اصل آب ءُ دروشم ءَ نبشتہ کنگ بہ بنت۔  چوکہ

رحمان، عطا، حقیقت ، عشق،حساب، حال، زحم، شاعر، قصّہ، خاطر ءَ

3.       گرٛنچ گال

بلوچی ءَ بازیں لبز انت کہ گوں دومی آباں ہواری ءَ وتی تواراں در کن انت۔پہ  چوشیں ہم گرٛنچیں تواراں یک نشانے کارمرز کنگی انت کہ دو یا دو ءَ گیش آبانی توار ءَ ہؤری ءَ  در کنت۔ چوشکہ :

درٛد ، گوٛات، گوٛم، درٛوگ، کوٛہن، ترٛاش

چوکہ اے نشان آبانی توار ءَ ہم گرٛنچ کنت پمیشا اے نشان ہمے آبانی نیام ءَ جنگ بہ بیت اولی آب ءِ سرا جنگ مہ بیت۔

4.      کمک کار گال

ءَ              ءِ              ءُ

استیں رہبند ءَ  کارمرز بوئگ ءَ انت   ہمے وڑا    کارمرز  بہ بنت۔

پہ زبر یا الف ءَ =   ءَ

درور :    کتاب ءَ بیار۔ گس ءَ سوچ۔ دل ءَ بچار

                    اِد ءَ، پد ءَ، سر ءَ، من ءَ

بلےوہدے کہ گرٛنچ گال ءُ  پنّام گال ءَ اے لبز (پدا، سرا ، ترا، شمارا، مارا) گوں الف ءَ نوشتہ بنت گڑا آہانی معنا بدل بنت پمیشا ’’پدا ‘‘ دگہ معنائے دنت ءُ ’’پد ءَ ‘‘دگر، اے وڑیں لبز معناہانی حساب ءَ نوشتہ بہ بنت۔

زیر =    ءِ

درور:    شپ ءِ نیم، تُپنگ ءِ زد، روچ ءِ ٹِکّ

و   =                                                    ءُ

درور:     من ءُ تو، روچ ءُ شپ، لوگ ءُ کاپر

اگں   ’ و  ‘ دو لبزانی نیام ءَ نوشتہ بیت آئی ءِ معنا بدل بنت چوشکہ  :

من وَ تو، روچ وَ شپ ، لوگ وَ کاپر

5۔       ے ، ئے

ے :      

نام گالانی گڈ سر ءَ گیش کنگ بیت کہ ہما یکّے ءَشمار بیت۔ چوشکہ :

       اُشترے  بزاں یک اُشترے، مردمے بزاں یک مردمے

ہمے لبزاں رومن ءَ نوشتہ بہ کنے آ چوش بنت :

    Mardum ey،        Uśter ey

Uśter ay, Mardum ay

ئے  : 

اے لبز پہ دیم پہ دیم ءِ مردم ءَ بزان Second personءَ کارمرز بیت ۔ چوشکہ :

کن ئے (بزاں تو کن ئے) ، ، روئے (بزاں تو روئے)، دئے(بزاں تو دئے) ، چارگ ءَ ئے  (بزاں تو چارگ ءَ ئے)

6.      اَنت، اِنت

اے  گوں کارگالاں اے وڑ کارمرز بنت :  
   (i)جن اَنت، کن اَنت، چاراَنت

(ii)   کنت اِنت، است اِنت، رَد اِنت، برجاہ اِنت، ہلاس اِنت

7.     اِت ،اَت

اے  گوں کارگالاں اے وڑ کارمرز بنت : 
    (i)کن اِت، جن اِت، رو اِت، بیار اِت، لوٹ اِت

(ii) شتگ اَت، کتگ اَت، جتگ اَت

8.      اِیت

گوں کار گال (آئوکیں زمانگ)  ءَ ایشانی کارمرزی چوش انت:

چاریت، کاریت، لوٹیت، گوٛشیت، پٹّیت، کُٹّیت، داریت، بیت، تچیت، گواہیت

9.       تگ ( اِتگ)

                        ایشی ءِ کارمرزی دو وڑ ءَ انت :

                        (i) اگاں ’’تگ ‘‘ ءَ ءُ ساری ’’الف ‘‘ ءِ توار نیست گڑا گوں کارگال (گوٛستگیں زمانگ) ءَ چوش کارمرز بیت:

                                    تگ :             زُرتگ، شتگ، داتگ،آئورتگ

            (ii)اگاں کارگال ءِ گڈ سر ءَ تگ ءَ ءُ ساری ’الف ‘  یا ’ ی ‘ ءِ توار کئیت گڑا چوش نبیسگ بیت:

                        چاریتگ، لوٹیتگ، کشّیتگ، سمبہیتگ، ساٹیتگ، ہڑیتگ، نویسیتگ یا نبیسیتگ

10.     ایں (یں، ئیں، ہیں)

          یں :

            اے گوں پنام گال ،ستاہ گال  یا کارگالءَ چوش کارمرزبیت۔

عزت داریں، ، اگلا مندیں، زور آوریں،  کسانیں،  بیماریں، دُور چاریں، نامردیں ، جنگولیں، شرّیں، ڈول داریں

            ہمے وڑا گوں کار گال ءَ چوش نویسگ بیت۔

رویں، جنیں، کنیں، گریں

          ئیں :

ہما جاگہ ءَ کہ گڈی آب کشّاب ءِ (الف یا   ی) بہ بیت اودا ’’ ئیں ‘‘ نبیسگ بیت۔ چوشکہ

 آپی ئیں،  اولی ئیں، جتائیں

ایں

                        ہما جاگہ کہ اودا کارگال (Verb) ءَ ءُ پد ’’  ءَ     ‘‘ کیت گڑا اودا وتی سرجمیں دروشم ءَ نوشتہ کنگ بیت۔ چوشکہ   

ما روگ ءَ ایں، ما لیب ءَ ایں، ما پلانی ءَ جنگ ءَ ایں

11.    ہ  /   ہیں

ہما جاگہ کہ لبز ءِ گڈ سر ءَ ’’     ہ   ‘‘ کئیت ، ’’ ہیں ‘‘ دروشم گیپت۔

            شائستہ (شائستہیں)، واجہ (واجہیں) ، سمبہ( سمبہیتگیں)،          دُراہ (دُراہیں)، دَراہیں

12.    آں /اں

                        ’ اں ‘ ءِ جاگہ ءَ ’آں‘ نبیسگ پہ وانگ ءَ ہم رَد انت ءُ سیاہگ ءِ ردا ہم مان گیشینیت۔

 چوشکہ کن آں، روآں، جن آں۔لوٹ آں۔

اے وڑیں لبز چوش کارمرز  بنت :

کناں، رواں، جناں، لوٹاں۔گراں

13. نہ، بہ، پہ ، مہ

بہ،       نہ ، پہ، مہ  گوں  لبزاں ہوار نبشتہ مہ بنت۔ چوشکہ : 

مہ رو، پہ تو، پہ من، نہ کنت، نہ بارت، نہ وارت، بہ کن، بہ جن، بہ وَر

14.    ء

ہر جاگہ ہمزہ (ء )  بلاسبب نوشتہ مہ بیت۔باید انت  چوشیں لبز چوکہ’  جَنَگ، رَوَگ، دیَگ کَنَگ،کُشَگ‘ گوں زَبر، زیر ءُ پیش ءَ نوشتہ بہ بنت۔ گوں درمیان ءِ’’ ء ‘‘ ءَ مہ بنت چوشکہ :  جنئگ، کنئگ، کشئگ، دئیگ

البت بازیں ہنچیں لبزانت کہ آہانی نیام ءَ ’’ ء  ‘‘  کارمرز بیت چوشکہ  :          بئیت، کئیت، نئی

اے رہبند  یکم نومبر 2020 ءَ بلوچی  اکیڈمی ءِ جم داشتگیں  دیوان ءَ منظور کنگ بوتگ انت۔

زبان ءُ بیان ءِ ردا اے رہبند حیال دارگی انت :

1.           ردِ (Sentence)  چہ اردو ءَ رجانک مہ بنت بلکن ءَ بلوچی ءِ تب ءَ بہ بنت۔

2.          ’’چہ ، پہ، تہا  ، لگ ّاِت،واستہ، حاطرا،‘‘ وڑیں سٹرکچرانی کارمرزی

3.       گالوارانی حیال داری

4.         گرائمر ءِ ردیانی چارگ

5۔       Punctuations آنی حیالداری

***